ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΙΧΑ ΚΡΑΤΗΣΕΙ ΤΟ 1985 ΚΑΙ ΤΟ 1986 ΟΤΑΝ ΗΡΘΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΓΙΑ 1 ΕΤΟΣ (ΤΟΤΕ ΕΜΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΣΤΗ ΒΟΣΤΩΝΗ)
Τόν Οκτώβρη τού 1985, δηλαδή τέσσερεις μήνες μετά τή νίκη της στίς
εκλογές, η κυβέρνηση τού ΠΑΣΟΚ ανακοίνωσε μία "δέσμη" (sic) μέτρων γιά
τή σταθεροποίηση τής οικονομίας. Είχε προηγηθεί (αμέσως μετά τίς
εκλογές) κυβερνητικός ανασχηματισμός, ο οποίος είχε καθαιρέσει τόν
πρώην "τσάρο" τής οικονομίας Αρσένη καί τόν είχε αντικαταστήσει μέ τόν
Σημίτη. Πολλά γράφτηκαν γιά τήν αλλαγή αυτή, αλλά φαίνεται ότι ο
Παπανδρέου ήθελε κάποιον σάν τό Σημίτη (έμπιστο τού κόμματος) γιά νά
επιβάλει μέ επιτυχία τά "σκληρά" μέτρα γιά τή σταθεροποίηση τής
οικονομίας. Τό ότι τέτοια μέτρα αργά ή γρήγορα έπρεπε νά ληφθούν ήταν
κοινό μυστικό. Η κατάσταση τής Ελληνικής οικονομίας δέν είχε καί πολλά
περιθώρια γιά περαιτέρω καθυστέρηση. Τεράστια ελλείμματα στό εμπορικό
ισοζύγιο (οι εξαγωγές συνέχεια μίκραιναν καί οι εισαγωγές μεγάλωναν)
καί στόν κρατικό ισολογισμό, συνεχής διολίσθηση τής δραχμής έναντι
όλων σχεδόν τών νομισμάτων, χαμηλή παραγωγικότητα, κ.λ.π., κ.λ.π.
'Ηταν σαφές σέ όλους ότι άν η κατάσταση αυτή συνεχιζόταν, η Ελλάδα θά
αναγκαζόταν αργά ή γρήγορα νά προσφύγει στό Διεθνές Νομισματικό
Ταμείο, τό οποίο θά μάς έβαζε τά δύο πόδια σέ ένα παπούτσι. Γιά τό
ΠΑΣΟΚ μιά τέτοια προσφυγή στό Δ.Ν.Τ. (τό οποίο είχε ανέκαθεν
χαρακτηρίσει σάν σύλλογο τοκογλύφων ιμπεριαλιστών κ.λ.π.) θά 'ταν
ομολογουμένως μεγάλο ρεζιλίκι. Απ' τήν άλλη μεριά, ο μόνος τρόπος νά
καλυφθούν τά μεγάλα ελλείμματα ήταν ο δανεισμός από τό εξωτερικό
(μεγάλο μέρος τών δανείων καταναλώνεται μόνο καί μόνο στό νά
ξεπληρωθούν άλλα δάνεια, παλιότερα). 'Ομως ποιός θά μάς δάνειζε,
τέτοια χάλια πού είχε η οικονομία; 'Ηταν λοιπόν σαφές ότι κάποια μέτρα
έπρεπε νά ληφθούν, άν μή τι άλλο, γιά νά πεισθούν οι όποιοι δανειστές
ότι κάτι γίνεται γιά νά βάλουμε κάποια τάξη στό σπίτι μας. 'Ετσι (ή
κάπως έτσι) ανακοινώθηκε η σειρά μέτρων τού Οκτωβρίου. Υποτίμηση τής
δραχμής κατά 15%, δραστικός περιορισμός τής ΑΤΑ, προκαταβολές μέχρι
80% γιά ορισμένα είδη εισαγομένων προϊόντων, κ.λ.π. Δέν είναι σκοπός
μου νά κάνω λεπτομερή ανάλυση τών μέτρων αυτών (ούτε μπορώ άλλωστε).
Απλώς τά αναφέρω γιατί συνέπεσαν μέ τά διάφορα άλλα γεγονότα πού
ανέφερα στό προηγούμενο κεφάλαιο, καί, εν πολλοίς, επηρέασαν τή γενική
ατμόσφαιρα στήν Ελλάδα, όταν ήμουν εκεί.
Μπροστά στό δίλημμα τί οικονομικά μέτρα θά έπαιρνε, ο Παπανδρέου ήξερε
ότι έπρεπε νά περάσει από τή Σκύλα καί τή Χάρυβδη. Η Σκύλα θά τόν
έτρωγε (καί όλους μας άλλωστε) άν έπαιρνε πολύ ασθενή οικονομικά μέτρα
(οπότε η οικονομία θά πήγαινε εντελώς κατά διαβόλου καί στό τέλος θά
προσφεύγαμε στό Δ.Ν.Τ.). Απ' τήν άλλη μεριά (Χάρυβδη) άν έπαιρνε πολύ
σκληρά μέτρα, η οικονομία κάποτε θά 'φτιαχνε, αλλά θά τού στοίχιζε
άμεσα πολιτικά. Εγώ νομίζω ότι τό καλύτερο πού θά μπορούσε νά κάνει θά
'ταν νά πήγαινε προς τό μέρος τής Χάρυβδης, διότι η πρόσφατη νίκη του
στίς εκλογές τού είχε δώσει τή δυνατότητα νά κάνει ό,τι θέλει στή
Βουλή. Η χειρότερη δυνατή επιλογή θά 'ταν νά 'παιρνε ημίμετρα, πού
ούτε τήν οικονομία θά 'ταν δυνατό νά ανορθώσουν, ούτε περιθώρια γιά
πολιτική συναίνεση θά παρείχαν. Δυστυχώς, τά μέτρα πού ανακοινώθηκαν
ήταν πράγματι ημίμετρα. Καί τής κακομοίρας έγινε πολιτικώς, καί μιά
τρύπα στό νερό από οικονομικής πλευράς.
Από πολιτικής πλευράς, τά υπόλοιπα κόμματα εφρύαξαν. Η Ν.Δ. ερμήνευσε
τά μέτρα σάν ομολογία αποτυχίας τής προηγούμενης οικονομικής πολιτικής
τού ΠΑΣΟΚ (πολιτικής παροχών πρός τούς συνταξιούχους, αύξησης τών
χαμηλόμισθων αποδοχών, κοινωνικού τουρισμού κ.λ.π.), καί σάν κοροϊδία
τού κόσμου από τό ΠΑΣΟΚ (πού στήν προεκλογική περίοδο έλεγε ότι όλα
ήταν μέλι-γάλα καί αμέσως μετά από τίς εκλογές άρχισε τό τροπάρι τών
προβλημάτων τής οικονομίας). Η Ν.Δ. μάλιστα άρχισε νά βγαίνει στό
ΠΑΣΟΚ από τά αριστερά (μέ συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, κ.λ.π.). Από τήν
άλλη μεριά, η Ν.Δ. ήξερε πολύ καλά ότι άν είχε κερδίσει τίς εκλογές,
θά 'πρεπε νά 'παιρνε η ίδια παρόμοια μέτρα, τά οποία θά 'χαν πολύ
λιγότερη πολιτική συναίνεση από ό,τι μέ τό ΠΑΣΟΚ στήν εξουσία.
Τό ΚΚΕ εφρύαξε ομοίως. Γιά τό ΚΚΕ, τό ΠΑΣΟΚ είχε (μέ τά μέτρα αυτά)
πετάξει τή μάσκα καί είχε φανεί καθαρά ότι η ιδεολογική διαφορά μεταξύ
ΠΑΣΟΚ καί Ν.Δ. ήταν καθαρά πλασματική. Οι κομμουνιστές θεώρησαν τή
συμπεριφορά τού ΠΑΣΟΚ από τό 1981 καί μετά, σάν μεγάλη προδοσία τών
σοσιαλιστικών ιδεωδών, καί τά μέτρα πού πάρθηκαν σάν βιασμό τής τάξης
τών εργαζομένων καί δουλική υποταγή στίς βουλές τού ξενοκίνητου
ιμπεριαλισμού (ΕΟΚ, ΝΑΤΟ, ΔΝΤ). Τό ΚΚΕ βέβαια ήξερε ότι οι δικές του
λύσεις (π.χ. "τήν κρίση νά τήν πληρώνουν τά μονοπώλια καί οι
πολυεθνικές") πόρρω απείχαν από τό νά έβγαζαν τήν οικονομία από τό
τέλμα.
ΣΗΜ. ΤΟΤΕ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΣΥΡΙΖΑ.ΥΠΗΡΧΕ ΤΟ ΚΚΕ Εσ με τον Λεωνιδα Κυρκο μοναδικο βουλευτη.
Ομολογώ ότι μού προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση τό επίπεδο τού δημόσιου
διαλόγου γιά τά μέτρα. 'Εγιναν πολλές συζητήσεις στήν τηλεόραση ("Μέ
Ανοιχτά Χαρτιά"). Ο Σημίτης ήταν ομολογουμένως ο πιό σοβαρός από
όλους, καί η σεμνότητά του καί η σοβαρότητα μέ τήν οποία αντιμετώπισε
τό θέμα ήταν ευχάριστη έκπληξη. Τή μεγαλύτερη απογοήτευση μού
προκάλεσε η αντιμετώπιση τού όλου θέματος από τό ΚΚΕ. Τή στιγμή πού ο
ίδιος ο Γκορμπατσώφ αναγνώριζε ότι η αύξηση τής παραγωγικότητας είναι
ο μόνος τρόπος νά βγεί η οικονομία τής ΕΣΣΔ από τό τέλμα, καί τή
στιγμή πού στήν Κίνα κατάλαβαν ότι χωρίς ιδιωτική πρωτοβουλία δέν θά
'τρωγαν ποτέ άλλο φαϊ εκτός από ρύζι, είναι κάπως αστείο νά βγαίνει τό
ΚΚΕ καί νά εξυμνεί τήν εξαγορά τών Ναυπηγείων τού Σκαραμαγκά από τό
κράτος σάν "νίκη τών εργαζομένων" καί νά ξιφουλκεί γιά "νέους αγώνες
γιά λιγότερες ώρες εργασίας". Είναι δέ προσβλητικό γιά τή νοημοσύνη
τού κοινού ανθρώπου, ότι τή στιγμή πού οι αυτοκινητοβιομηχανίες τής
ΕΣΣΔ, τής Γιουγκοσλαβίας καί τής Πολωνίας φτιάχτηκαν σέ μεγάλο ποσοστό
από τή FIAT (η Γιουγκοσλαβία μάλιστα εξάγει τώρα τό YUGO καί στήν
Αμερική - καί τό YUGO είναι δικό τους design), τό ΚΚΕ επιμένει ότι
οποιαδήποτε σύμβαση μέ πολυεθνικές ισοδυναμεί μέ ύπουλο ξεπούλημα στήν
ξένη καί ντόπια πλουτοκρατία καί τά μονοπώλια.
Ξέφυγα (ως συνήθως) από τό κύριο θέμα, πού είναι τά οικονομικά μέτρα
τού Οκτωβρίου. 'Ελεγα λοιπόν ότι τά μέτρα αυτά ήταν ημίμετρα, καί ότι
ο Παπανδρέου ομολογουμένως έχασε μεγάλη ευκαιρία γιά νά βάλει τάξη
στήν οικονομία. 'Ενα χρόνο μετά από τά μέτρα, πολύ λίγη πρόοδος
σημειώθηκε στό ισοζύγιο πληρωμών (κι'αυτή οφείλεται αποκλειστικά
σχεδόν στήν εξαιρετικά καλή τύχη πού είχαμε καί πέσανε οι τιμές τού
πετρελαίου). Κάτι γίνεται με τίς εξαγωγές, αλλά λίγα πράματα. Τό
βασικό πρόβλημα, δηλαδή η βελτίωση τής παραγωγικότητας, εξακολουθεί νά
υπάρχει. Τά μέτρα τού Οκτώβρη 85 ήταν κατά τή γνώμη μου ό,τι μιά
ασπιρίνη σέ κάποιον πού πάσχει από καρκίνο. Τό νούμερο 15% (υποτίμηση)
ήταν προφανώς πολιτικός συμβιβασμός. Ο,τιδήποτε λιγώτερο θά
ισοδυναμούσε μέ τό μηδέν, καί ο,τιδήποτε περισσότερο θά 'ταν πλήγμα
γιά τήν υπόληψη τού εθνικού μας νομίσματος. Κατά τή γνώμη μου, καί
μετά τήν υποτίμηση, η δραχμή παραμένει υπερτιμημένη (αυτό συμβαίνει
εξ' ορισμού όταν τό ισοζύγιο πληρωμών εμφανίζει έλλειμμα). Καί τολμώ
νά διακινδυνέψω τήν πρόβλεψη ότι η δραχμή θά υποτιμηθεί εκ νέου, καί
μάλιστα αρκετά σύντομα (ημερομηνία πρόβλεψης Οκτώβρης 86).
'Αν ο περιορισμός τών εισαγωγών ήταν ένας από τούς στόχους τών μέτρων,
βραχυπρόθεσμα έγινε ακριβώς τό αντίθετο. Τό "σύνδρομο τής κατοχής"
κατέλαβε αιφνίδια τούς πάντες καί τά πάντα, καί η αγορά οργίασε.
'Ανθρωποι πλακώσανε μπουλουκηδόν στά σούπερ-μάρκετ γιά νά προλάβουνε
νά πάρουνε μέ τίς κάσες τό ουίσκυ. 'Ανθρωποι αγοράζανε δύο-δύο καί
τρείς-τρείς τίς τηλεοράσεις καί τά βίντεο. 'Oλα τά αυτοκίνητα
εξαφανίστηκαν από τίς βιτρίνες. Η πρώτη μου αντίδραση ήταν νά
αναρωτηθώ πού έβρισκε ο κόσμος τόσα λεφτά. Πάντα αναρωτιόμουνα πού
βρίσκει ο κόσμος τόσα λεφτά στήν Ελλάδα ώστε νά ζεί όπως ζεί. 'Αν ένα
βίντεο κάνει 150 μέ 200.000 δραχμές (στήν Αμερική κάνει 250 μέ 350
δολλάρια, δηλ 40.000 -55.000 δρχ.) καί τό φτηνότερο αυτοκίνητο 1
εκατομμύριο, πώς γίνεται νά 'χει όλος ο κόσμος βίντεο, καί τό 20%
τών αυτοκινήτων στήν Αθήνα νά 'ναι BMW; (τό
"μικρό" 316 τών 1600 CC έκανε περί τά 2,5 εκ. τό φθινόπωρο τού 85).
Προφανώς αυτό δέν γίνεται άν τό μόνο εισόδημα κάποιου είναι ο μισθός
του, είτε από τό δημόσιο, είτε από ιδιωτική εταιρεία. Επομένως;
'Αλλη εξήγηση είναι τό ότι πολύς κόσμος
έχει 2 ή 3 δουλειές (ένας παλιός μου φίλος από τή Βοστώνη "εργάζεται"
στό Υπουργείο Προεδρίας μέχρι τίς 2 μμ καί μετά δουλεύει στό
εστιατόριό του τό βράδυ). 'Αλλη εξήγηση τέλος είναι η παραοικονομία.
Πολλά έχουν λεχθεί γιά τό μέγεθος τής Ελληνικής Παραοικονομίας
(μερικοί τό τοποθετούν στό ίδιο επίπεδο μέ αυτό τής κανονικής
οικονομίας). Παραοικονομία είναι η οποιαδήποτε οικονομική
δραστηριότητα η οποία διαφεύγει τό σύστημα αγορανομικού ελέγχου,
φορολογίας, τιμών, δασμών, γενικά νόμων τού κράτους, καί τό προϊόν τής
οποίας γενικά δέν δηλώνεται στήν εφορία σάν εισόδημα. Ο υδραυλικός
π.χ. πού θά 'ρθει στό σπίτι νά φτιάξει τό καζανάκι ανήκει στήν
παραοικονομία. Μή δίνοντας απόδειξη γιά τά λεφτά πού παίρνει, ξεφεύγει
από τήν εφορία. 'Ενας γιατρός πού δέν δίνει απόδειξη (καί ποιός
δίνει!) ανήκει ομοίως στήν παραοικονομία. Μιά συντηρητική εκτίμηση τού
εισοδήματος ενός γιατρού πού ειδικεύεται στίς εκτρώσεις (πού είναι
παράνομες) είναι περί τά 2 εκατομμύρια δρχ. τό μήνα, αφορολόγητα. Ο
γιατρός αυτός μπορεί νά δηλώνει ετήσιο εισόδημα στήν εφορία 200.000
δρχ. Μά τότε, ποιοί πληρώνουν φόρους;
Φόρους πληρώνουν (από αυτούς πού δέν μπορούν νά μήν υποβάλουν
φορολογική δήλωση) όσοι δέν μπορούν νά υποβάλουν ανειλικρινή δήλωση,
δηλαδή οι μισθωτοί, συνταξιούχοι, κ.λ.π. Καί φυσικά, όσοι είτε από
τιμιότητα, είτε από φόβο, υποβάλλουν ειλικρινή δήλωση γιατί έτσι
πρέπει. Πάντως, τό ποσοστό αυτών πού πληρώνουν τούς φόρους πού
αναλογούν στό πραγματικό τους εισόδημα στήν Ελλάδα είναι πολύ χαημηλό.
Οι υπόλοιποι, είτε δέν υποβάλλουν καθόλου δήλωση (παράνομα ή όχι -
π.χ. αγρότες), είτε δηλώνουν πολύ λιγώτερα από όσα βγάζουν. Καί αυτό,
παρ' όλα τά μέτρα "πατάξης" τής φοροδιαφυγής, π.χ. "τεκμήρια"
εισοδήματος (άν έχεις αυτοκίνητο, κ.λ.π.).
Τό ΠΑΣΟΚ εισήγαγε ένα σύστημα σύμφωνα μέ τό οποίο η "αξία" ενός
ακινήτου υπολογίζεται μονοσήμαντα από διάφορους παράγοντες, όπως η
θέση, τό εμβαδόν, κ.λ.π. Τό σύστημα αυτό έχει τό πλεονέκτημα ότι
αφαιρεί τό παζάρεμα μεταξύ πολίτη καί εφοριακού, καί ίσως μ' αυτό τό
σκεπτικό υιοθετήθηκε. Τό μειονέκτημα βέβαια είναι ότι η αξία πού
προσδιορίζεται έτσι μπορεί νά μήν έχει καμμία σχέση μέ τήν πραγματική
αξία τού ακινήτου. Συμπερασματικά, καί παρ' όλο ότι δέν είμαι ειδικός
στά φορολογικά, από όσα (λίγα) είδα καί έζησα, νομίζω ότι τό
φορολογικό σύστημα στήν Ελλάδα είναι χαώδες, άδικο, καί καθρέφτης τής
γενικής κατάστασης τής χώρας.
Ο έντονος καταναλωτισμός καί η τάση γιά φιγούρα μού έκαναν πολύ μεγάλη
εντύπωση, γιατί νομίζω ότι καί τά 2 αυξήθηκαν σημαντικά στήν Ελλάδα τά
τελευταία χρόνια. Βέβαια, άν τά λεφτά σου δέν μπορείς νά τά επενδύσεις
κάπου, αναγκαστικά θά τά φάς. Η διαφορά μεταξύ Αμερικής καί Ελλάδας
όσον αφορά ευκαιρίες γιά επένδυση είναι σάν τή μέρα μέ τή νύχτα.
Χρηματιστήριο ουσιαστικά δέν υπάρχει. Οι μετοχές συνέχεια πέφτουν. Η
παραδοσιακή επένδυση στήν Ελλάδα (ακίνητα, οικόπεδα, πολυκατοικίες)
δέν αποδίδει πιά όσο άλλοτε (ίσως καί καθόλου). Τά πραγματικά επιτόκια
καταθέσεων (ονομαστικά μείον πληθωρισμός) είναι αρνητικά, άρα δέν
συμφέρει νά 'χεις τά λεφτά σου στήν Τράπεζα. Επομένως, άπαξ καί "μιά
ζωή τήν έχουμε", καί άπαξ καί δέν είναι σίγουρο ότι αύριο θάχουμε όσα
λεφτά έχουμε τώρα (μπορεί νά μήν έχουμε καί καθόλου), άς φροντίσουμε
τουλάχιστο νά τά φάμε τώρα. Αυτό τό "μιά ζωή τήν έχουμε" τό άκουσα
πολλές φορές. Μιά ζωή τήν έχουμε, νά μήν πάρουμε ένα BMW; Μιά ζωή τήν
έχουμε νά μήν πάρουμε ένα σινιέ πουκάμισο; ('Αν δέν έχεις σινιέ
πουκάμισο ή γραβάτα, τήν σήμερον ημέραν στήν Ελλάδα, δέν θεωρείσαι
άνθρωπος).
Ο καταναλωτισμός καλύπτει όλες τίς πτυχές τής κοινωνίας. Παρ' όλον ότι
οι τιμές τών ηλεκτρονικών ειδών είναι απλησίαστες, ένας νορμάλ
άνθρωπος πρέπει νά 'χει βίντεο (καί μάλιστα δύο). Τά καταστήματα
πώλησης καί ενοικίασης κασετών βίντεο (τά κοινώς λεγόμενα βίντεο
κλάμπ) είναι τόσα πολλά, όσα σχεδόν τά περίπτερα. Τό στερεοφωνικό
συστημα τού αυτοκινήτου σου πρέπει νά 'ναι επίσης "state-of-the-art".
Επίσης, τό αυτοκίνητό σου πρέπει νά 'χει αεροτομή (spoiler) στό
πόρτ-μπαγκάζ (ακόμα καί άν έχεις Citroen Visa). Αλλοιώς, δέν θεωρείσαι
άνθρωπος. Ειδικά μέ τά βίντεο, ό κόσμος έχει πάθει αμόκ. 'Οταν πέρναγα
τελωνείο στήν Πάτρα μέ τό αυτοκίνητο, μέ ρώτησε ο τελωνειακός δύο
φορές άν έφερνα βίντεο. Τό σινεμά σιγά-σιγά εκτοπίζεται από τή θέση
πού είχε, καί τή θέση του παίρνει τό βίντεο. Θεωρώ τόν εαυτό μου
τουλάχιστο περίεργο, μιά καί δέν έχω βίντεο ούτε στήν Ελλάδα, ούτε
στήν Αμερική.
Μιά άλλη πτυχή τού καταναλωτισμού είναι τό φαί. Ο αριθμός τών
εστιατορίων στήν Αθήνα είναι τεράστιος. Τό ίδιο καί η ποικιλία. Ο
κόσμος τρώει μετά μανίας. Σούπερ-μάρκετ σάν τού Βασιλόπουλου έχουν
"καί τού πουλιού τό γάλα". 'Ολα αυτά είναι πράγματι πολύ ευχάριστα,
γιατί μόλις μερικές δεκάδες χρόνια πρίν, πολύς κόσμος στήν Ελλάδα
πεινούσε. Τώρα όχι μόνο δέν πεινάει, αλλά τρώει καλά.
Κοντά στό φαί, πάει καί η διασκέδαση. Εκτός από τά παραδοσιακά
μπουζουξίδικα (σκυλάδικα καί μή), τίς μπουάτ, ντισκοτέκ κ.λ.π., τά
τελευταία χρόνια εμφανίστηκαν καί άλλα φρούτα, όπως pubs, piano bars,
καί τά τοιαύτα. Ο πολιτισμός έφτασε καί στήν Ελλάδα. Πήγα μερικές
φορές σέ διάφορες ντισκοτέκ, καί παρ' όλον ότι (προς Θεού), δέν είμαι
ειδικός, μπορώ νά πώ ότι από πλευράς ντισκοτέκ, η Ελλάδα σκίζει. Στήν
Αθήνα υπάρχουν καλύτερες ντισκοτέκ από ότι στή Βοστώνη. Πήγα ως καί
στό περιβόητο "9+9" όπου πηγαίνει όλη η αφρόκρεμα τής Αθηναϊκής
νεολαίας. Ο μπράβος στήν πόρτα δέν ήθελε νά μάς μπάσει, αλλά τελικά
πήρε γενναιόδωρο πουρμπουάρ από κάποιο τόν οποίον ήξερε καί μάς
έμπασε. Τό ποτό 650 δρχ. Αισθάνθηκα ασήμαντο πρόσωπο μπροστά στούς
"υπέροχους ανθρώπους" πού έβλεπα νά λικνίζονται στούς ρυθμούς τής
disco. Οι άνθρωποι αυτοί, οι περισσότεροι νεότεροι από μένα, φαινότανε
νά 'ναι πράγματι ευτυχισμένοι. Μετά τήν disco ο κόσμος συνήθως παέι
γιά πατσά σέ ένα από τά άπειρα πατσατζίδικα πού έχουν κατακλύσει τήν
Αθήνα. 'Ακουσα δε ότι η τελευταία μόδα είναι τό "breakfast", είτε σέ
σπίτι, είτε σέ κέντρο, μετά τή βραδυνή διασκέδαση.
Τι γίνεται όμως μέ πιό "κουλτουριάρικες" μορφές διασκέδασης π.χ.
θέατρο, μουσική, κ.λ.π.; 'Οταν έφτασα στήν Ελλάδα τό καλοκαίρι τού
1985, η Αθήνα είχε μόλις ανακηρυχθεί "πολιτιστική πρωτεύουσα τής
Ευρώπης". 'Εγιναν διάφορες τελετές, ως καί ο Mitterand ήρθε καί έβγαλε
λόγο στήν Ακρόπολη, δίπλα στό Σαρτζετάκη (επακολούθησε τσιμπούσι τών
επισήμων στή Στοά τού Αττάλου, όπου έπεσε ξύλο γιατί όλοι όρμησαν νά
φάνε ενώ είχαν καλέσει λίγους). Η Μελίνα επίσης διοργάνωσε διάφορες
εκδηλώσεις ανά τήν Ελλάδα. Παρ' όλα αυτά, η πολιτιστική ζωή στήν
Ελλάδα είναι πάρα πολύ φτωχή. Είναι αστείο νά μήν υπάρχει ακόμα ούτε
Συμφωνική / Φιλαρμονική ορχήστρα, ούτε αίθουσα ειδική γιά συναυλίες.
Ξεκίνησαν πρίν μερικά χρόνια νά φτιάζουν ένα μέγαρο γιά τέτοιο σκοπό
(κοντά στήν Αμερ. Πρεσβεία) αλλά είναι ακόμα γιαπί γιατί τούς
τέλειωσαν τά λεφτά.
Γενικά, όπως έλεγε καί κάποιος φίλος μου, υπάρχει μιά γενική
"πολιτιστική χλαπάτσα". Θέατρα υπάρχουν, αλλά ο κόσμος δέν
ενδιαφέρεται γιά σοβαρά έργα. Αντίθετα, τό ενδιαφέρον τού κόσμου
στρέφεται περισσότερο πρός τίς επιθεωρήσεις. Από τούς τίτλους τών
διαφόρων επιθεωρήσεων μπορεί νά συλλάβει κανείς πολύ εύκολα τό
πολιτιστικό επίπεδο τού θεάτρου στήν Ελλάδα. 'Ετσι τό 1985 είδα
τίτλους όπως "Χαρισέ μου τό γουνάκι σου "(!), "Μπλέξαμε τά μπούτια
μας", καί "Ανδρέα Ζαπάτα, βίβα πατάτα". Τέτοια αρέσουν στόν κόσμο.
Η κατάσταση στήν τηλεόραση είναι παρομοίως χάλια. Πού καί πού φέρνουν
κάποιο καλό έργο, αλλά η πλειοψηφία τών εκπομπών κυριολεκτικά δέν
βλέπεται. Πιό ανεκδιήγητη είναι η ΕΡΤ 2, όπου Ποτέ δέν είναι οι
εκπομπές στήν ώρα τους (τουλάχιστον η ΕΡΤ 1 τό 'χει ξεπεράσει αυτό).
Τίς ειδήσεις διαβάζουν εκφωνητές χωρίς άρθρωση, βλοσυροί καί κακοί.
Είμαστε ουραγοί. Ακολουθούμε τυφλά τά όσα συμβαίνουν γύρω μας, χωρίς
προσπάθεια νά γίνουμε ηγέτες, έστω καί σέ κάποια στενή περιοχή. Είμαι
σίγουρος ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι (τούς οποίους ανεβάζουμε,
κατεβάζουμε καί λιβανίζουμε συνέχεια) θά ένοιωθαν μεγάλη ντροπή γιά τό
κατάντημα τής Ελλάδας σήμερα. Βέβαια, άν συγκρίνει κανείς τή σημερινή
Ελλάδα μέ τήν Ελλάδα μετά τό τέλος τού πολέμου, θά μείνει κατάπληκτος
από τήν εξέλιξη, τήν πρόοδο, τήν ευημερία. 'Εχει όμως νόημα μιά τέτοια
σύγκριση; Καί ναί καί όχι. Ναί, γιά νά θυμίζει πότε-πότε από πού
ξεκινήσαμε καί πού είμαστε. 'Οχι, γιατί αγνοεί τό πού στεκόμαστε εν
σχέσει μέ τά άλλα κράτη. Η Γερμανία, π.χ. μετά τό τέλος τού Β'
παγκοσμίου πολέμου, ήταν ισοπεδωμένη, καί είχε χάσει καί τόν πόλεμο.
'Ομως σήμερα, εμάς, τούς νικητές, μάς σκίζει σέ όλους τούς τομείς (καί
η Δυτική καί η Ανατολική). Βέβαια, πέσανε πολλά λεφτά, κυρίως από τούς
Αμερικάνους. 'Ομως, δουλέψανε σκληρά καί οι ίδιοι. Τό επιχείρημα ότι η
Ελλάδα είναι χώρα φτωχή, χωρίς πόρους, κ.λ.π., είναι φούμαρα. Γιατί,
δηλαδή, η Ιαπωνία πού εισάγει όλες τίς πρώτες της ύλες, πώς τά
κατάφερε (καί αυτή ηττημένη στόν πόλεμο); Τό επιχείρημα ότι τήν
έφτιαξαν οι Αμερικάνοι μπορεί νά 'χει κάποιο νόημα, όμως τώρα η
Ιαπωνία είναι ο υπ' αριθμόν ένα ανταγωνιστής τής Αμερικάνικης
οικονομίας. Θά μπορούσε νά γίνει αυτό μέ τήν Ελλάδα; Δέν νομίζω. Δέν
νομίζω νά 'ναι στή φύση τού 'Ελληνα η σκληρή δουλειά καί οι θυσίες.
Δέν λέω ότι πρέπει νά είναι, όμως άν προτιμάμε τή διασκέδαση καί τό
καφενείο (εξ ού καί η έκφραση "καρεκλοκένταυρος" = μισός άνθρωπος καί
μισός καρέκλα), θά πρέπει νά υποστούμε τίς συνέπειες. Η επιλογή είναι
δική μας.
Η άνοδος τού ΠΑΣΟΚ στήν εξουσία συνοδεύτηκε από διάφορα μέτρα γιά τή
μετατροπή τής Ελλάδας σέ "κράτος-πρόνοια". 'Οχι ότι δέν ήταν δηλαδή
κράτος πρόνοια πρίν, ούτε βέβαια ότι έγινε 100% κράτος - πρόνοια μετά.
Η Ελλάδα ήταν καί εξακολουθεί νά είναι ένας ερμαφρόδιτος συνδυασμός
σοσιαλισμού καί καπιταλισμού, χωρίς νά 'ναι ούτε τό ένα, ούτε τό άλλο.
Πώς μπορεί νά 'ναι πράγματι "κράτος-πρόνοια" όταν τό επίπεδο τής
δημόσιας ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης έχει τά χάλια πού έχει; Τό
ΠΑΣΟΚ εισήγαγε τό Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ), πού υποτίθεται ότι θά
φτιάξει τήν κατάσταση, αλλά δέν νομίζω ότι υπάρχουν πολλά-πολλά
περιθώρια αισιοδοξίας. Από τήν άλλη μεριά, ούτε καπιταλισμός μπορεί νά
χαρακτηριστεί τό σύστημα πού έχουμε, άπαξ καί η πλειοψηφία τών
Τραπεζών ελέγχεται άμεσα από τό Κράτος, όλες οι εταιρείες παροχής
υπηρεσιών όπως ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΛΤΑ, ΕΡΤ κ.λ.π. ανήκουν στό δημόσιο, καί
αγορά κεφαλαίου ουσιαστικά δέν υπάρχει. 'Ολες οι "στρατηγικές"
βιομηχανίες καί υπηρεσίες ελέγχονται από τό Κράτος. Η Ανώτατη Παιδεία
επίσης. Ξένα Πανεπιστήμια απαγορεύεται διά νόμου νά υπάρχουν καί νά
δίνουν ανώτατα πτυχία. Ιδιωτικά Ελληνικά Πανεπιστήμια επίσης
απαγορεύεται νά υπάρχουν. Γιά τά υπόλοιπα, τί νά πεί κανείς. Φαίνεται
πάντως ότι τό ΠΑΣΟΚ κατάλαβε ότι τό νά ανήκει μιά επιχείρηση στό
κράτος δέν είναι αναγκαστικά καλό, ούτε γιά τήν επιχείρηση, ούτε γιά
τό κράτος. Π.χ. τά "Ελληνικά Ναυπηγεία" (Σκαραμαγκά) αγοράστηκαν από
τό κράτος έναντι 14 εκ. δολλαρίων, μετά από σκληρούς αγώνες τών
εργαζομένων σ' αυτά γι' αυτό τό σκοπό. Καί τί έγινε δηλαδή; Απλώς η
ζημιά τών 10 εκ. δραχμών τήν ημέρα μεταβιβάστηκε από τόν κ. Νιάρχο
στόν 'Ελληνα φορολογούμενο. Εγώ προσωπικά δέν βλέπω γιατί ο 'Ελληνας
φορολογούμενος θά πρέπει νά πληρώνει μιά τέτοια ζημιά στόν αιώνα τόν
άπαντα. 'Αν οι εργαζόμενοι σέ μιά επιχείρηση θέλουν συμμετοχή στά
κέρδη της (καί νομίζω ότι πρέπει νά έχουν, γιατί έτσι καί μόνο έτσι θά
αυξηθεί η παραγωγικότητα), τότε θά πρέπει οπωσδήποτε νά 'χουν καί
κάποια συμμετοχή καί στίς ζημιές. Η νοοτροπία ότι τίς ζημιές θά τίς
επιδοτεί εσαεί ο 'Ελληνας φορολογούμενος θά πρέπει κάποτε νά αλλάξει.
Ποιός όμως δίνει λογαριασμό στόν 'Ελληνα φορολογούμενο; Είναι πράγματι
κυρίαρχος τής μοίρας του; Είναι καί δέν είναι. Είναι, γιατί κάθε 4
χρόνια μπορεί νά διαλέξει ποιός θά τόν κυβερνήσει γιά 4 χρόνια (παρ'
όλον ότι η επιλογή πού τού παρουσιάζεται είναι φτωχή). Δέν είναι,
γιατί άπαξ καί βγεί αυτοδύναμη κυβέρνηση, έληξε η υπόθεση. Η
αντιπολίτευση τό μόνο πού μπορεί νά κάνει είναι νά φωνάζει, εντός καί
εκτός Βουλής, νά οργανώνει απεργίες καί διαδηλώσεις, καί γενικά νά
επηρεάζει τόν κόσμο γιά τίς επόμενες εκλογές. 'Αλλο τίποτε δέν μπορεί
νά κάνει, άν η κυβέρνηση έχει αυτοδύναμη πλειοψηφία. Στήν Ελλάδα
αντίθετα μέ άλλες χώρες (όπως π.χ. στήν Αμερική) άν ένας βουλευτής
ενός κόμματος παρεκκλίνει κάπως από τή γραμμή τού κόμματος, τότε
"θέτει εαυτόν εκτός κόμματος". 'Ετσι, ο ρόλος τής Βουλής σέ περίπτωση
αυτοδύναμης κυβερνητικής πλειοψηφίας είναι καθαρά διακοσμητικός. Η
εκτελεστική εξουσία σέ τέτοια περίπτωση είναι ουσιαστικά ταυτόσημη μέ
τή νομοθετική. Δέν έχουμε κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά
κοινοβουλευτική δικτατορία, όπου τά πάντα καθορίζονται από τό κυβερνών
κόμμα, δηλαδή από τόν αρχηγό του.
30 YEARS LATER, THE PARTY IS OVER
Τόν Οκτώβρη τού 1985, δηλαδή τέσσερεις μήνες μετά τή νίκη της στίς
εκλογές, η κυβέρνηση τού ΠΑΣΟΚ ανακοίνωσε μία "δέσμη" (sic) μέτρων γιά
τή σταθεροποίηση τής οικονομίας. Είχε προηγηθεί (αμέσως μετά τίς
εκλογές) κυβερνητικός ανασχηματισμός, ο οποίος είχε καθαιρέσει τόν
πρώην "τσάρο" τής οικονομίας Αρσένη καί τόν είχε αντικαταστήσει μέ τόν
Σημίτη. Πολλά γράφτηκαν γιά τήν αλλαγή αυτή, αλλά φαίνεται ότι ο
Παπανδρέου ήθελε κάποιον σάν τό Σημίτη (έμπιστο τού κόμματος) γιά νά
επιβάλει μέ επιτυχία τά "σκληρά" μέτρα γιά τή σταθεροποίηση τής
οικονομίας. Τό ότι τέτοια μέτρα αργά ή γρήγορα έπρεπε νά ληφθούν ήταν
κοινό μυστικό. Η κατάσταση τής Ελληνικής οικονομίας δέν είχε καί πολλά
περιθώρια γιά περαιτέρω καθυστέρηση. Τεράστια ελλείμματα στό εμπορικό
ισοζύγιο (οι εξαγωγές συνέχεια μίκραιναν καί οι εισαγωγές μεγάλωναν)
καί στόν κρατικό ισολογισμό, συνεχής διολίσθηση τής δραχμής έναντι
όλων σχεδόν τών νομισμάτων, χαμηλή παραγωγικότητα, κ.λ.π., κ.λ.π.
'Ηταν σαφές σέ όλους ότι άν η κατάσταση αυτή συνεχιζόταν, η Ελλάδα θά
αναγκαζόταν αργά ή γρήγορα νά προσφύγει στό Διεθνές Νομισματικό
Ταμείο, τό οποίο θά μάς έβαζε τά δύο πόδια σέ ένα παπούτσι. Γιά τό
ΠΑΣΟΚ μιά τέτοια προσφυγή στό Δ.Ν.Τ. (τό οποίο είχε ανέκαθεν
χαρακτηρίσει σάν σύλλογο τοκογλύφων ιμπεριαλιστών κ.λ.π.) θά 'ταν
ομολογουμένως μεγάλο ρεζιλίκι. Απ' τήν άλλη μεριά, ο μόνος τρόπος νά
καλυφθούν τά μεγάλα ελλείμματα ήταν ο δανεισμός από τό εξωτερικό
(μεγάλο μέρος τών δανείων καταναλώνεται μόνο καί μόνο στό νά
ξεπληρωθούν άλλα δάνεια, παλιότερα). 'Ομως ποιός θά μάς δάνειζε,
τέτοια χάλια πού είχε η οικονομία; 'Ηταν λοιπόν σαφές ότι κάποια μέτρα
έπρεπε νά ληφθούν, άν μή τι άλλο, γιά νά πεισθούν οι όποιοι δανειστές
ότι κάτι γίνεται γιά νά βάλουμε κάποια τάξη στό σπίτι μας. 'Ετσι (ή
κάπως έτσι) ανακοινώθηκε η σειρά μέτρων τού Οκτωβρίου. Υποτίμηση τής
δραχμής κατά 15%, δραστικός περιορισμός τής ΑΤΑ, προκαταβολές μέχρι
80% γιά ορισμένα είδη εισαγομένων προϊόντων, κ.λ.π. Δέν είναι σκοπός
μου νά κάνω λεπτομερή ανάλυση τών μέτρων αυτών (ούτε μπορώ άλλωστε).
Απλώς τά αναφέρω γιατί συνέπεσαν μέ τά διάφορα άλλα γεγονότα πού
ανέφερα στό προηγούμενο κεφάλαιο, καί, εν πολλοίς, επηρέασαν τή γενική
ατμόσφαιρα στήν Ελλάδα, όταν ήμουν εκεί.
Μπροστά στό δίλημμα τί οικονομικά μέτρα θά έπαιρνε, ο Παπανδρέου ήξερε
ότι έπρεπε νά περάσει από τή Σκύλα καί τή Χάρυβδη. Η Σκύλα θά τόν
έτρωγε (καί όλους μας άλλωστε) άν έπαιρνε πολύ ασθενή οικονομικά μέτρα
(οπότε η οικονομία θά πήγαινε εντελώς κατά διαβόλου καί στό τέλος θά
προσφεύγαμε στό Δ.Ν.Τ.). Απ' τήν άλλη μεριά (Χάρυβδη) άν έπαιρνε πολύ
σκληρά μέτρα, η οικονομία κάποτε θά 'φτιαχνε, αλλά θά τού στοίχιζε
άμεσα πολιτικά. Εγώ νομίζω ότι τό καλύτερο πού θά μπορούσε νά κάνει θά
'ταν νά πήγαινε προς τό μέρος τής Χάρυβδης, διότι η πρόσφατη νίκη του
στίς εκλογές τού είχε δώσει τή δυνατότητα νά κάνει ό,τι θέλει στή
Βουλή. Η χειρότερη δυνατή επιλογή θά 'ταν νά 'παιρνε ημίμετρα, πού
ούτε τήν οικονομία θά 'ταν δυνατό νά ανορθώσουν, ούτε περιθώρια γιά
πολιτική συναίνεση θά παρείχαν. Δυστυχώς, τά μέτρα πού ανακοινώθηκαν
ήταν πράγματι ημίμετρα. Καί τής κακομοίρας έγινε πολιτικώς, καί μιά
τρύπα στό νερό από οικονομικής πλευράς.
Από πολιτικής πλευράς, τά υπόλοιπα κόμματα εφρύαξαν. Η Ν.Δ. ερμήνευσε
τά μέτρα σάν ομολογία αποτυχίας τής προηγούμενης οικονομικής πολιτικής
τού ΠΑΣΟΚ (πολιτικής παροχών πρός τούς συνταξιούχους, αύξησης τών
χαμηλόμισθων αποδοχών, κοινωνικού τουρισμού κ.λ.π.), καί σάν κοροϊδία
τού κόσμου από τό ΠΑΣΟΚ (πού στήν προεκλογική περίοδο έλεγε ότι όλα
ήταν μέλι-γάλα καί αμέσως μετά από τίς εκλογές άρχισε τό τροπάρι τών
προβλημάτων τής οικονομίας). Η Ν.Δ. μάλιστα άρχισε νά βγαίνει στό
ΠΑΣΟΚ από τά αριστερά (μέ συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, κ.λ.π.). Από τήν
άλλη μεριά, η Ν.Δ. ήξερε πολύ καλά ότι άν είχε κερδίσει τίς εκλογές,
θά 'πρεπε νά 'παιρνε η ίδια παρόμοια μέτρα, τά οποία θά 'χαν πολύ
λιγότερη πολιτική συναίνεση από ό,τι μέ τό ΠΑΣΟΚ στήν εξουσία.
Τό ΚΚΕ εφρύαξε ομοίως. Γιά τό ΚΚΕ, τό ΠΑΣΟΚ είχε (μέ τά μέτρα αυτά)
πετάξει τή μάσκα καί είχε φανεί καθαρά ότι η ιδεολογική διαφορά μεταξύ
ΠΑΣΟΚ καί Ν.Δ. ήταν καθαρά πλασματική. Οι κομμουνιστές θεώρησαν τή
συμπεριφορά τού ΠΑΣΟΚ από τό 1981 καί μετά, σάν μεγάλη προδοσία τών
σοσιαλιστικών ιδεωδών, καί τά μέτρα πού πάρθηκαν σάν βιασμό τής τάξης
τών εργαζομένων καί δουλική υποταγή στίς βουλές τού ξενοκίνητου
ιμπεριαλισμού (ΕΟΚ, ΝΑΤΟ, ΔΝΤ). Τό ΚΚΕ βέβαια ήξερε ότι οι δικές του
λύσεις (π.χ. "τήν κρίση νά τήν πληρώνουν τά μονοπώλια καί οι
πολυεθνικές") πόρρω απείχαν από τό νά έβγαζαν τήν οικονομία από τό
τέλμα.
ΣΗΜ. ΤΟΤΕ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΣΥΡΙΖΑ.ΥΠΗΡΧΕ ΤΟ ΚΚΕ Εσ με τον Λεωνιδα Κυρκο μοναδικο βουλευτη.
Ομολογώ ότι μού προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση τό επίπεδο τού δημόσιου
διαλόγου γιά τά μέτρα. 'Εγιναν πολλές συζητήσεις στήν τηλεόραση ("Μέ
Ανοιχτά Χαρτιά"). Ο Σημίτης ήταν ομολογουμένως ο πιό σοβαρός από
όλους, καί η σεμνότητά του καί η σοβαρότητα μέ τήν οποία αντιμετώπισε
τό θέμα ήταν ευχάριστη έκπληξη. Τή μεγαλύτερη απογοήτευση μού
προκάλεσε η αντιμετώπιση τού όλου θέματος από τό ΚΚΕ. Τή στιγμή πού ο
ίδιος ο Γκορμπατσώφ αναγνώριζε ότι η αύξηση τής παραγωγικότητας είναι
ο μόνος τρόπος νά βγεί η οικονομία τής ΕΣΣΔ από τό τέλμα, καί τή
στιγμή πού στήν Κίνα κατάλαβαν ότι χωρίς ιδιωτική πρωτοβουλία δέν θά
'τρωγαν ποτέ άλλο φαϊ εκτός από ρύζι, είναι κάπως αστείο νά βγαίνει τό
ΚΚΕ καί νά εξυμνεί τήν εξαγορά τών Ναυπηγείων τού Σκαραμαγκά από τό
κράτος σάν "νίκη τών εργαζομένων" καί νά ξιφουλκεί γιά "νέους αγώνες
γιά λιγότερες ώρες εργασίας". Είναι δέ προσβλητικό γιά τή νοημοσύνη
τού κοινού ανθρώπου, ότι τή στιγμή πού οι αυτοκινητοβιομηχανίες τής
ΕΣΣΔ, τής Γιουγκοσλαβίας καί τής Πολωνίας φτιάχτηκαν σέ μεγάλο ποσοστό
από τή FIAT (η Γιουγκοσλαβία μάλιστα εξάγει τώρα τό YUGO καί στήν
Αμερική - καί τό YUGO είναι δικό τους design), τό ΚΚΕ επιμένει ότι
οποιαδήποτε σύμβαση μέ πολυεθνικές ισοδυναμεί μέ ύπουλο ξεπούλημα στήν
ξένη καί ντόπια πλουτοκρατία καί τά μονοπώλια.
Ξέφυγα (ως συνήθως) από τό κύριο θέμα, πού είναι τά οικονομικά μέτρα
τού Οκτωβρίου. 'Ελεγα λοιπόν ότι τά μέτρα αυτά ήταν ημίμετρα, καί ότι
ο Παπανδρέου ομολογουμένως έχασε μεγάλη ευκαιρία γιά νά βάλει τάξη
στήν οικονομία. 'Ενα χρόνο μετά από τά μέτρα, πολύ λίγη πρόοδος
σημειώθηκε στό ισοζύγιο πληρωμών (κι'αυτή οφείλεται αποκλειστικά
σχεδόν στήν εξαιρετικά καλή τύχη πού είχαμε καί πέσανε οι τιμές τού
πετρελαίου). Κάτι γίνεται με τίς εξαγωγές, αλλά λίγα πράματα. Τό
βασικό πρόβλημα, δηλαδή η βελτίωση τής παραγωγικότητας, εξακολουθεί νά
υπάρχει. Τά μέτρα τού Οκτώβρη 85 ήταν κατά τή γνώμη μου ό,τι μιά
ασπιρίνη σέ κάποιον πού πάσχει από καρκίνο. Τό νούμερο 15% (υποτίμηση)
ήταν προφανώς πολιτικός συμβιβασμός. Ο,τιδήποτε λιγώτερο θά
ισοδυναμούσε μέ τό μηδέν, καί ο,τιδήποτε περισσότερο θά 'ταν πλήγμα
γιά τήν υπόληψη τού εθνικού μας νομίσματος. Κατά τή γνώμη μου, καί
μετά τήν υποτίμηση, η δραχμή παραμένει υπερτιμημένη (αυτό συμβαίνει
εξ' ορισμού όταν τό ισοζύγιο πληρωμών εμφανίζει έλλειμμα). Καί τολμώ
νά διακινδυνέψω τήν πρόβλεψη ότι η δραχμή θά υποτιμηθεί εκ νέου, καί
μάλιστα αρκετά σύντομα (ημερομηνία πρόβλεψης Οκτώβρης 86).
'Αν ο περιορισμός τών εισαγωγών ήταν ένας από τούς στόχους τών μέτρων,
βραχυπρόθεσμα έγινε ακριβώς τό αντίθετο. Τό "σύνδρομο τής κατοχής"
κατέλαβε αιφνίδια τούς πάντες καί τά πάντα, καί η αγορά οργίασε.
'Ανθρωποι πλακώσανε μπουλουκηδόν στά σούπερ-μάρκετ γιά νά προλάβουνε
νά πάρουνε μέ τίς κάσες τό ουίσκυ. 'Ανθρωποι αγοράζανε δύο-δύο καί
τρείς-τρείς τίς τηλεοράσεις καί τά βίντεο. 'Oλα τά αυτοκίνητα
εξαφανίστηκαν από τίς βιτρίνες. Η πρώτη μου αντίδραση ήταν νά
αναρωτηθώ πού έβρισκε ο κόσμος τόσα λεφτά. Πάντα αναρωτιόμουνα πού
βρίσκει ο κόσμος τόσα λεφτά στήν Ελλάδα ώστε νά ζεί όπως ζεί. 'Αν ένα
βίντεο κάνει 150 μέ 200.000 δραχμές (στήν Αμερική κάνει 250 μέ 350
δολλάρια, δηλ 40.000 -55.000 δρχ.) καί τό φτηνότερο αυτοκίνητο 1
εκατομμύριο, πώς γίνεται νά 'χει όλος ο κόσμος βίντεο, καί τό 20%
τών αυτοκινήτων στήν Αθήνα νά 'ναι BMW; (τό
"μικρό" 316 τών 1600 CC έκανε περί τά 2,5 εκ. τό φθινόπωρο τού 85).
Προφανώς αυτό δέν γίνεται άν τό μόνο εισόδημα κάποιου είναι ο μισθός
του, είτε από τό δημόσιο, είτε από ιδιωτική εταιρεία. Επομένως;
'Αλλη εξήγηση είναι τό ότι πολύς κόσμος
έχει 2 ή 3 δουλειές (ένας παλιός μου φίλος από τή Βοστώνη "εργάζεται"
στό Υπουργείο Προεδρίας μέχρι τίς 2 μμ καί μετά δουλεύει στό
εστιατόριό του τό βράδυ). 'Αλλη εξήγηση τέλος είναι η παραοικονομία.
Πολλά έχουν λεχθεί γιά τό μέγεθος τής Ελληνικής Παραοικονομίας
(μερικοί τό τοποθετούν στό ίδιο επίπεδο μέ αυτό τής κανονικής
οικονομίας). Παραοικονομία είναι η οποιαδήποτε οικονομική
δραστηριότητα η οποία διαφεύγει τό σύστημα αγορανομικού ελέγχου,
φορολογίας, τιμών, δασμών, γενικά νόμων τού κράτους, καί τό προϊόν τής
οποίας γενικά δέν δηλώνεται στήν εφορία σάν εισόδημα. Ο υδραυλικός
π.χ. πού θά 'ρθει στό σπίτι νά φτιάξει τό καζανάκι ανήκει στήν
παραοικονομία. Μή δίνοντας απόδειξη γιά τά λεφτά πού παίρνει, ξεφεύγει
από τήν εφορία. 'Ενας γιατρός πού δέν δίνει απόδειξη (καί ποιός
δίνει!) ανήκει ομοίως στήν παραοικονομία. Μιά συντηρητική εκτίμηση τού
εισοδήματος ενός γιατρού πού ειδικεύεται στίς εκτρώσεις (πού είναι
παράνομες) είναι περί τά 2 εκατομμύρια δρχ. τό μήνα, αφορολόγητα. Ο
γιατρός αυτός μπορεί νά δηλώνει ετήσιο εισόδημα στήν εφορία 200.000
δρχ. Μά τότε, ποιοί πληρώνουν φόρους;
Φόρους πληρώνουν (από αυτούς πού δέν μπορούν νά μήν υποβάλουν
φορολογική δήλωση) όσοι δέν μπορούν νά υποβάλουν ανειλικρινή δήλωση,
δηλαδή οι μισθωτοί, συνταξιούχοι, κ.λ.π. Καί φυσικά, όσοι είτε από
τιμιότητα, είτε από φόβο, υποβάλλουν ειλικρινή δήλωση γιατί έτσι
πρέπει. Πάντως, τό ποσοστό αυτών πού πληρώνουν τούς φόρους πού
αναλογούν στό πραγματικό τους εισόδημα στήν Ελλάδα είναι πολύ χαημηλό.
Οι υπόλοιποι, είτε δέν υποβάλλουν καθόλου δήλωση (παράνομα ή όχι -
π.χ. αγρότες), είτε δηλώνουν πολύ λιγώτερα από όσα βγάζουν. Καί αυτό,
παρ' όλα τά μέτρα "πατάξης" τής φοροδιαφυγής, π.χ. "τεκμήρια"
εισοδήματος (άν έχεις αυτοκίνητο, κ.λ.π.).
Τό ΠΑΣΟΚ εισήγαγε ένα σύστημα σύμφωνα μέ τό οποίο η "αξία" ενός
ακινήτου υπολογίζεται μονοσήμαντα από διάφορους παράγοντες, όπως η
θέση, τό εμβαδόν, κ.λ.π. Τό σύστημα αυτό έχει τό πλεονέκτημα ότι
αφαιρεί τό παζάρεμα μεταξύ πολίτη καί εφοριακού, καί ίσως μ' αυτό τό
σκεπτικό υιοθετήθηκε. Τό μειονέκτημα βέβαια είναι ότι η αξία πού
προσδιορίζεται έτσι μπορεί νά μήν έχει καμμία σχέση μέ τήν πραγματική
αξία τού ακινήτου. Συμπερασματικά, καί παρ' όλο ότι δέν είμαι ειδικός
στά φορολογικά, από όσα (λίγα) είδα καί έζησα, νομίζω ότι τό
φορολογικό σύστημα στήν Ελλάδα είναι χαώδες, άδικο, καί καθρέφτης τής
γενικής κατάστασης τής χώρας.
Ο έντονος καταναλωτισμός καί η τάση γιά φιγούρα μού έκαναν πολύ μεγάλη
εντύπωση, γιατί νομίζω ότι καί τά 2 αυξήθηκαν σημαντικά στήν Ελλάδα τά
τελευταία χρόνια. Βέβαια, άν τά λεφτά σου δέν μπορείς νά τά επενδύσεις
κάπου, αναγκαστικά θά τά φάς. Η διαφορά μεταξύ Αμερικής καί Ελλάδας
όσον αφορά ευκαιρίες γιά επένδυση είναι σάν τή μέρα μέ τή νύχτα.
Χρηματιστήριο ουσιαστικά δέν υπάρχει. Οι μετοχές συνέχεια πέφτουν. Η
παραδοσιακή επένδυση στήν Ελλάδα (ακίνητα, οικόπεδα, πολυκατοικίες)
δέν αποδίδει πιά όσο άλλοτε (ίσως καί καθόλου). Τά πραγματικά επιτόκια
καταθέσεων (ονομαστικά μείον πληθωρισμός) είναι αρνητικά, άρα δέν
συμφέρει νά 'χεις τά λεφτά σου στήν Τράπεζα. Επομένως, άπαξ καί "μιά
ζωή τήν έχουμε", καί άπαξ καί δέν είναι σίγουρο ότι αύριο θάχουμε όσα
λεφτά έχουμε τώρα (μπορεί νά μήν έχουμε καί καθόλου), άς φροντίσουμε
τουλάχιστο νά τά φάμε τώρα. Αυτό τό "μιά ζωή τήν έχουμε" τό άκουσα
πολλές φορές. Μιά ζωή τήν έχουμε, νά μήν πάρουμε ένα BMW; Μιά ζωή τήν
έχουμε νά μήν πάρουμε ένα σινιέ πουκάμισο; ('Αν δέν έχεις σινιέ
πουκάμισο ή γραβάτα, τήν σήμερον ημέραν στήν Ελλάδα, δέν θεωρείσαι
άνθρωπος).
Ο καταναλωτισμός καλύπτει όλες τίς πτυχές τής κοινωνίας. Παρ' όλον ότι
οι τιμές τών ηλεκτρονικών ειδών είναι απλησίαστες, ένας νορμάλ
άνθρωπος πρέπει νά 'χει βίντεο (καί μάλιστα δύο). Τά καταστήματα
πώλησης καί ενοικίασης κασετών βίντεο (τά κοινώς λεγόμενα βίντεο
κλάμπ) είναι τόσα πολλά, όσα σχεδόν τά περίπτερα. Τό στερεοφωνικό
συστημα τού αυτοκινήτου σου πρέπει νά 'ναι επίσης "state-of-the-art".
Επίσης, τό αυτοκίνητό σου πρέπει νά 'χει αεροτομή (spoiler) στό
πόρτ-μπαγκάζ (ακόμα καί άν έχεις Citroen Visa). Αλλοιώς, δέν θεωρείσαι
άνθρωπος. Ειδικά μέ τά βίντεο, ό κόσμος έχει πάθει αμόκ. 'Οταν πέρναγα
τελωνείο στήν Πάτρα μέ τό αυτοκίνητο, μέ ρώτησε ο τελωνειακός δύο
φορές άν έφερνα βίντεο. Τό σινεμά σιγά-σιγά εκτοπίζεται από τή θέση
πού είχε, καί τή θέση του παίρνει τό βίντεο. Θεωρώ τόν εαυτό μου
τουλάχιστο περίεργο, μιά καί δέν έχω βίντεο ούτε στήν Ελλάδα, ούτε
στήν Αμερική.
Μιά άλλη πτυχή τού καταναλωτισμού είναι τό φαί. Ο αριθμός τών
εστιατορίων στήν Αθήνα είναι τεράστιος. Τό ίδιο καί η ποικιλία. Ο
κόσμος τρώει μετά μανίας. Σούπερ-μάρκετ σάν τού Βασιλόπουλου έχουν
"καί τού πουλιού τό γάλα". 'Ολα αυτά είναι πράγματι πολύ ευχάριστα,
γιατί μόλις μερικές δεκάδες χρόνια πρίν, πολύς κόσμος στήν Ελλάδα
πεινούσε. Τώρα όχι μόνο δέν πεινάει, αλλά τρώει καλά.
Κοντά στό φαί, πάει καί η διασκέδαση. Εκτός από τά παραδοσιακά
μπουζουξίδικα (σκυλάδικα καί μή), τίς μπουάτ, ντισκοτέκ κ.λ.π., τά
τελευταία χρόνια εμφανίστηκαν καί άλλα φρούτα, όπως pubs, piano bars,
καί τά τοιαύτα. Ο πολιτισμός έφτασε καί στήν Ελλάδα. Πήγα μερικές
φορές σέ διάφορες ντισκοτέκ, καί παρ' όλον ότι (προς Θεού), δέν είμαι
ειδικός, μπορώ νά πώ ότι από πλευράς ντισκοτέκ, η Ελλάδα σκίζει. Στήν
Αθήνα υπάρχουν καλύτερες ντισκοτέκ από ότι στή Βοστώνη. Πήγα ως καί
στό περιβόητο "9+9" όπου πηγαίνει όλη η αφρόκρεμα τής Αθηναϊκής
νεολαίας. Ο μπράβος στήν πόρτα δέν ήθελε νά μάς μπάσει, αλλά τελικά
πήρε γενναιόδωρο πουρμπουάρ από κάποιο τόν οποίον ήξερε καί μάς
έμπασε. Τό ποτό 650 δρχ. Αισθάνθηκα ασήμαντο πρόσωπο μπροστά στούς
"υπέροχους ανθρώπους" πού έβλεπα νά λικνίζονται στούς ρυθμούς τής
disco. Οι άνθρωποι αυτοί, οι περισσότεροι νεότεροι από μένα, φαινότανε
νά 'ναι πράγματι ευτυχισμένοι. Μετά τήν disco ο κόσμος συνήθως παέι
γιά πατσά σέ ένα από τά άπειρα πατσατζίδικα πού έχουν κατακλύσει τήν
Αθήνα. 'Ακουσα δε ότι η τελευταία μόδα είναι τό "breakfast", είτε σέ
σπίτι, είτε σέ κέντρο, μετά τή βραδυνή διασκέδαση.
Τι γίνεται όμως μέ πιό "κουλτουριάρικες" μορφές διασκέδασης π.χ.
θέατρο, μουσική, κ.λ.π.; 'Οταν έφτασα στήν Ελλάδα τό καλοκαίρι τού
1985, η Αθήνα είχε μόλις ανακηρυχθεί "πολιτιστική πρωτεύουσα τής
Ευρώπης". 'Εγιναν διάφορες τελετές, ως καί ο Mitterand ήρθε καί έβγαλε
λόγο στήν Ακρόπολη, δίπλα στό Σαρτζετάκη (επακολούθησε τσιμπούσι τών
επισήμων στή Στοά τού Αττάλου, όπου έπεσε ξύλο γιατί όλοι όρμησαν νά
φάνε ενώ είχαν καλέσει λίγους). Η Μελίνα επίσης διοργάνωσε διάφορες
εκδηλώσεις ανά τήν Ελλάδα. Παρ' όλα αυτά, η πολιτιστική ζωή στήν
Ελλάδα είναι πάρα πολύ φτωχή. Είναι αστείο νά μήν υπάρχει ακόμα ούτε
Συμφωνική / Φιλαρμονική ορχήστρα, ούτε αίθουσα ειδική γιά συναυλίες.
Ξεκίνησαν πρίν μερικά χρόνια νά φτιάζουν ένα μέγαρο γιά τέτοιο σκοπό
(κοντά στήν Αμερ. Πρεσβεία) αλλά είναι ακόμα γιαπί γιατί τούς
τέλειωσαν τά λεφτά.
Γενικά, όπως έλεγε καί κάποιος φίλος μου, υπάρχει μιά γενική
"πολιτιστική χλαπάτσα". Θέατρα υπάρχουν, αλλά ο κόσμος δέν
ενδιαφέρεται γιά σοβαρά έργα. Αντίθετα, τό ενδιαφέρον τού κόσμου
στρέφεται περισσότερο πρός τίς επιθεωρήσεις. Από τούς τίτλους τών
διαφόρων επιθεωρήσεων μπορεί νά συλλάβει κανείς πολύ εύκολα τό
πολιτιστικό επίπεδο τού θεάτρου στήν Ελλάδα. 'Ετσι τό 1985 είδα
τίτλους όπως "Χαρισέ μου τό γουνάκι σου "(!), "Μπλέξαμε τά μπούτια
μας", καί "Ανδρέα Ζαπάτα, βίβα πατάτα". Τέτοια αρέσουν στόν κόσμο.
Η κατάσταση στήν τηλεόραση είναι παρομοίως χάλια. Πού καί πού φέρνουν
κάποιο καλό έργο, αλλά η πλειοψηφία τών εκπομπών κυριολεκτικά δέν
βλέπεται. Πιό ανεκδιήγητη είναι η ΕΡΤ 2, όπου Ποτέ δέν είναι οι
εκπομπές στήν ώρα τους (τουλάχιστον η ΕΡΤ 1 τό 'χει ξεπεράσει αυτό).
Τίς ειδήσεις διαβάζουν εκφωνητές χωρίς άρθρωση, βλοσυροί καί κακοί.
Είμαστε ουραγοί. Ακολουθούμε τυφλά τά όσα συμβαίνουν γύρω μας, χωρίς
προσπάθεια νά γίνουμε ηγέτες, έστω καί σέ κάποια στενή περιοχή. Είμαι
σίγουρος ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι (τούς οποίους ανεβάζουμε,
κατεβάζουμε καί λιβανίζουμε συνέχεια) θά ένοιωθαν μεγάλη ντροπή γιά τό
κατάντημα τής Ελλάδας σήμερα. Βέβαια, άν συγκρίνει κανείς τή σημερινή
Ελλάδα μέ τήν Ελλάδα μετά τό τέλος τού πολέμου, θά μείνει κατάπληκτος
από τήν εξέλιξη, τήν πρόοδο, τήν ευημερία. 'Εχει όμως νόημα μιά τέτοια
σύγκριση; Καί ναί καί όχι. Ναί, γιά νά θυμίζει πότε-πότε από πού
ξεκινήσαμε καί πού είμαστε. 'Οχι, γιατί αγνοεί τό πού στεκόμαστε εν
σχέσει μέ τά άλλα κράτη. Η Γερμανία, π.χ. μετά τό τέλος τού Β'
παγκοσμίου πολέμου, ήταν ισοπεδωμένη, καί είχε χάσει καί τόν πόλεμο.
'Ομως σήμερα, εμάς, τούς νικητές, μάς σκίζει σέ όλους τούς τομείς (καί
η Δυτική καί η Ανατολική). Βέβαια, πέσανε πολλά λεφτά, κυρίως από τούς
Αμερικάνους. 'Ομως, δουλέψανε σκληρά καί οι ίδιοι. Τό επιχείρημα ότι η
Ελλάδα είναι χώρα φτωχή, χωρίς πόρους, κ.λ.π., είναι φούμαρα. Γιατί,
δηλαδή, η Ιαπωνία πού εισάγει όλες τίς πρώτες της ύλες, πώς τά
κατάφερε (καί αυτή ηττημένη στόν πόλεμο); Τό επιχείρημα ότι τήν
έφτιαξαν οι Αμερικάνοι μπορεί νά 'χει κάποιο νόημα, όμως τώρα η
Ιαπωνία είναι ο υπ' αριθμόν ένα ανταγωνιστής τής Αμερικάνικης
οικονομίας. Θά μπορούσε νά γίνει αυτό μέ τήν Ελλάδα; Δέν νομίζω. Δέν
νομίζω νά 'ναι στή φύση τού 'Ελληνα η σκληρή δουλειά καί οι θυσίες.
Δέν λέω ότι πρέπει νά είναι, όμως άν προτιμάμε τή διασκέδαση καί τό
καφενείο (εξ ού καί η έκφραση "καρεκλοκένταυρος" = μισός άνθρωπος καί
μισός καρέκλα), θά πρέπει νά υποστούμε τίς συνέπειες. Η επιλογή είναι
δική μας.
Η άνοδος τού ΠΑΣΟΚ στήν εξουσία συνοδεύτηκε από διάφορα μέτρα γιά τή
μετατροπή τής Ελλάδας σέ "κράτος-πρόνοια". 'Οχι ότι δέν ήταν δηλαδή
κράτος πρόνοια πρίν, ούτε βέβαια ότι έγινε 100% κράτος - πρόνοια μετά.
Η Ελλάδα ήταν καί εξακολουθεί νά είναι ένας ερμαφρόδιτος συνδυασμός
σοσιαλισμού καί καπιταλισμού, χωρίς νά 'ναι ούτε τό ένα, ούτε τό άλλο.
Πώς μπορεί νά 'ναι πράγματι "κράτος-πρόνοια" όταν τό επίπεδο τής
δημόσιας ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης έχει τά χάλια πού έχει; Τό
ΠΑΣΟΚ εισήγαγε τό Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ), πού υποτίθεται ότι θά
φτιάξει τήν κατάσταση, αλλά δέν νομίζω ότι υπάρχουν πολλά-πολλά
περιθώρια αισιοδοξίας. Από τήν άλλη μεριά, ούτε καπιταλισμός μπορεί νά
χαρακτηριστεί τό σύστημα πού έχουμε, άπαξ καί η πλειοψηφία τών
Τραπεζών ελέγχεται άμεσα από τό Κράτος, όλες οι εταιρείες παροχής
υπηρεσιών όπως ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΛΤΑ, ΕΡΤ κ.λ.π. ανήκουν στό δημόσιο, καί
αγορά κεφαλαίου ουσιαστικά δέν υπάρχει. 'Ολες οι "στρατηγικές"
βιομηχανίες καί υπηρεσίες ελέγχονται από τό Κράτος. Η Ανώτατη Παιδεία
επίσης. Ξένα Πανεπιστήμια απαγορεύεται διά νόμου νά υπάρχουν καί νά
δίνουν ανώτατα πτυχία. Ιδιωτικά Ελληνικά Πανεπιστήμια επίσης
απαγορεύεται νά υπάρχουν. Γιά τά υπόλοιπα, τί νά πεί κανείς. Φαίνεται
πάντως ότι τό ΠΑΣΟΚ κατάλαβε ότι τό νά ανήκει μιά επιχείρηση στό
κράτος δέν είναι αναγκαστικά καλό, ούτε γιά τήν επιχείρηση, ούτε γιά
τό κράτος. Π.χ. τά "Ελληνικά Ναυπηγεία" (Σκαραμαγκά) αγοράστηκαν από
τό κράτος έναντι 14 εκ. δολλαρίων, μετά από σκληρούς αγώνες τών
εργαζομένων σ' αυτά γι' αυτό τό σκοπό. Καί τί έγινε δηλαδή; Απλώς η
ζημιά τών 10 εκ. δραχμών τήν ημέρα μεταβιβάστηκε από τόν κ. Νιάρχο
στόν 'Ελληνα φορολογούμενο. Εγώ προσωπικά δέν βλέπω γιατί ο 'Ελληνας
φορολογούμενος θά πρέπει νά πληρώνει μιά τέτοια ζημιά στόν αιώνα τόν
άπαντα. 'Αν οι εργαζόμενοι σέ μιά επιχείρηση θέλουν συμμετοχή στά
κέρδη της (καί νομίζω ότι πρέπει νά έχουν, γιατί έτσι καί μόνο έτσι θά
αυξηθεί η παραγωγικότητα), τότε θά πρέπει οπωσδήποτε νά 'χουν καί
κάποια συμμετοχή καί στίς ζημιές. Η νοοτροπία ότι τίς ζημιές θά τίς
επιδοτεί εσαεί ο 'Ελληνας φορολογούμενος θά πρέπει κάποτε νά αλλάξει.
Ποιός όμως δίνει λογαριασμό στόν 'Ελληνα φορολογούμενο; Είναι πράγματι
κυρίαρχος τής μοίρας του; Είναι καί δέν είναι. Είναι, γιατί κάθε 4
χρόνια μπορεί νά διαλέξει ποιός θά τόν κυβερνήσει γιά 4 χρόνια (παρ'
όλον ότι η επιλογή πού τού παρουσιάζεται είναι φτωχή). Δέν είναι,
γιατί άπαξ καί βγεί αυτοδύναμη κυβέρνηση, έληξε η υπόθεση. Η
αντιπολίτευση τό μόνο πού μπορεί νά κάνει είναι νά φωνάζει, εντός καί
εκτός Βουλής, νά οργανώνει απεργίες καί διαδηλώσεις, καί γενικά νά
επηρεάζει τόν κόσμο γιά τίς επόμενες εκλογές. 'Αλλο τίποτε δέν μπορεί
νά κάνει, άν η κυβέρνηση έχει αυτοδύναμη πλειοψηφία. Στήν Ελλάδα
αντίθετα μέ άλλες χώρες (όπως π.χ. στήν Αμερική) άν ένας βουλευτής
ενός κόμματος παρεκκλίνει κάπως από τή γραμμή τού κόμματος, τότε
"θέτει εαυτόν εκτός κόμματος". 'Ετσι, ο ρόλος τής Βουλής σέ περίπτωση
αυτοδύναμης κυβερνητικής πλειοψηφίας είναι καθαρά διακοσμητικός. Η
εκτελεστική εξουσία σέ τέτοια περίπτωση είναι ουσιαστικά ταυτόσημη μέ
τή νομοθετική. Δέν έχουμε κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά
κοινοβουλευτική δικτατορία, όπου τά πάντα καθορίζονται από τό κυβερνών
κόμμα, δηλαδή από τόν αρχηγό του.
30 YEARS LATER, THE PARTY IS OVER
